Eerste hulp bij klokkenluiden

Wat doet het Huis voor Klokkenluiders precies? Wanneer kun je daar terecht? En waarom is het zo belangrijk om jezelf goed te informeren voordat je de klok luidt over een vermoeden van een misstand in een organisatie? Inclusief voorbeelden van misstanden uit de praktijk. 

Een voorbeeld van een onderzoek dat het Huis voor Klokkenluiders recentelijk afrondde: “Het is aannemelijk dat een klokkenluider bij een groot Nederlands bedrijf is benadeeld door zijn toenmalige werkgever, omdat hij melding maakte van een vermoeden van bedrijfsspionage van staatsgeheime informatie. Dat concludeerde het Huis voor Klokkenluiders onlangs na uitgebreid onderzoek.”

De Wet Huis voor klokkenluiders 

De Wet Huis voor klokkenluiders geldt sinds 1 juli 2016 (hierna de Wet). Deze Wet heeft tot doel de voorwaarden voor het melden van misstanden te verbeteren en melders van misstanden beter te beschermen. Dit ter bevordering van een integere samenleving.

De Wet gaf ook de basis voor de oprichting van het Huis voor Klokkenluiders medio 2016. Het Huis ondersteunt de doelstelling van de wet op verschillende manieren. Zo geeft het Huis advies aan werknemers die bij maatschappelijke misstanden aan de bel (willen) trekken. Ook doet het Huis zo nodig onderzoek naar vermoede misstanden of naar benadeling van klokkenluiders. Daarnaast is er een afdeling die voorlichting geeft aan werkgevers en publicaties uitbrengt ter bevordering van de integriteit binnen organisaties.  

De meldprocedure

Als je als werknemer een misstand wilt aankaarten, moet je dit eerst intern doen. Zo krijgt de werkgever de kans de misstand zelf op te lossen. Iedere werkgever met meer dan 50 werknemers is verplicht een interne meldregeling (klokkenluidersregeling) te hebben. Deze beschrijft wat een misstand is en hoe de behandeling van een melding verloopt. Ook moet er een adviseur beschikbaar zijn waar je als werknemer met je vragen terecht kunt. Meestal is dit de vertrouwenspersoon. De melding moet altijd vertrouwelijk worden behandeld.

Als de misstand na een interne melding serieus wordt onderzocht en goed wordt aangepakt, dan is de misstand opgelost. Zo niet, dan kun je extern een melding doen. Dit kan bijvoorbeeld bij een officiële inspectiedienst of een andere toezichthouder. Ook kun je naar de politie als er iets strafbaars aan de hand is.

Bescherming tegen benadeling

Veel werknemers ervaren nog steeds benadeling als gevolg van hun melding. Denk daarbij aan pesten of isoleren, overplaatsing tegen hun wil, non-actiefstelling, geen verlenging van het dienstverband, slechte beoordeling, geen promotie of zelfs ontslag.  Het is arbeidsrechtelijk echter verboden een klokkenluider te benadelen vanwege zijn melding. 

Daarbij gelden de volgende voorwaarden. Zo moet je als melder te goeder trouw zijn. Ook moet een melding gebaseerd zijn op redelijke gronden. Dus als werknemer moet je enige onderbouwing hebben voor de vermoede misstand. Van horen zeggen is niet voldoende. Ook moet je de juiste stappen in het meldproces doen. Je moet eerst intern melden en je kunt niet zomaar je verhaal in de media doen. Daarbij moet je goed omgaan met je geheimhoudingsplicht.

Misstand of geen misstand

Niet alles is een maatschappelijke misstand in de zin van de Wet, hoe vervelend de situatie ook kan zijn. Een persoonlijk geschil met je werkgever geldt niet als een misstand.  Ook een eenmalig ongeval op het werk is nog geen misstand. De Wet spreekt van een “maatschappelijke misstand”. Meestal gaat de situatie dan meerdere mensen aan, komt het regelmatig voor en kan het ernstige gevolgen hebben. Ook moet er sprake zijn van tenminste één of meer van de volgende kenmerken:

• er is sprake van overtreding van de wet;
• er is gevaar voor de volksgezondheid;
• er is gevaar voor de veiligheid van personen;
• er is gevaar voor de aantasting van het milieu;
• er is gevaar voor het goed functioneren van de organisatie als gevolg van onbehoorlijk handelen of nalaten.

Voorbeelden van misstanden

Het Huis adviseerde melders de afgelopen jaren in zeer uiteenlopende situaties.  Zo waren er vermoedens van misstanden over: 

• het misbruiken van overheidsgeld door een gemeente;
• een angstcultuur bij een middelbare school;
• het structureel beneden CAO uitbetalen door een internationaal opererend bedrijf; 
• het misbruiken van gelden in de zorg door een particuliere instelling; 
• het vermoeden van onvoldoende veiligheidstoezicht bij een vervoersbedrijf; 
• het voortbestaan een onveilige situatie bij bediening van een brug;
• en het onvoldoende doen van onderzoek naar medische fouten in een ziekenhuis. 

De (vermoede) misstanden speelden in gelijke mate in de private, de publieke en de semipublieke sector. De melders hadden verschillende posities in de betreffende organisaties variërend van directeur of leidinggevende tot uitvoerend medewerker.

De Afdeling Advies van het Huis

Bij de afdeling Advies van het Huis kun je kosteloos advies krijgen. Zowel over het doen van een melding, als in de situatie waarin je al gemeld hebt. De adviseurs van het Huis kunnen met je meedenken over jouw specifieke situatie. Gaat het wel om een misstand? Wat zijn de mogelijkheden om deze aan te kaarten? Wanneer krijg je als klokkenluider bescherming tegen benadeling? Welke impact heeft de melding op jou en je omgeving? Dat zijn allemaal vragen die aan de orde kunnen komen. Alleen als je goed bent geïnformeerd kun je weloverwogen je melding doen of je melding doorzetten. Het Huis kan, in de situatie waarin het vermoeden van een misstand gerechtvaardigd is, jou als melder in de verdere procedure als adviseur bijstaan. Je ontvangt dan een brief waarin staat dat het Huis meent dat jij terecht de klokkenluidersstatus claimt. Deze kun je tonen aan je werkgever zodat deze weet dat het Huis achter je staat.

Vijf jaar advisering door het Huis

Inmiddels bestaat het Huis bijna vijf jaar. Heel veel werknemers hebben de weg naar het Huis kunnen vinden. Na een enorme toeloop bij de start is het aantal adviesvragers bij het Huis gestabiliseerd tot rond de 350 per jaar.  De vragen variëren van een verzoek om eenvoudige informatie tot lange adviestrajecten over gecompliceerde meldingen. De adviseurs zien dat de interne meldingen in de praktijk lang nog niet altijd goed verlopen. Soms hoor je als melder niets meer. Door het stellen van vragen aan bijvoorbeeld de werkgever of een inspectie proberen de adviseurs de meldprocedure vlot te trekken en duidelijkheid te krijgen. 

Ook proberen de adviseurs, door in een vroegtijdig stadium het gesprek aan te gaan met de werkgever, de benadeling te beperken. Want het is duidelijk dat klokkenluiders soms in langlopende procedures terecht komen, die ten koste kunnen gaan van hun gezondheid en privésituatie.  

Als de interne melding niet tot een oplossing leidt kunnen de adviseurs de melders adviseren over verdere mogelijkheden. Dat kan zijn de melding voorleggen aan een toezichthouder of inspectie. En uiteindelijk kan het advies zijn een verzoek te doen aan de afdeling Onderzoek van het Huis om onderzoek te doen naar de misstand en/of de bejegening. 

Verbetering positie klokkenluiders

De komende tijd staat er een aantal wetswijzigingen op stapel die de huidige positie van klokkenluiders kunnen verbeteren. Zo moet op 17 december van dit jaar de EU-klokkenluidersrichtlijn in de Nederlandse wetgeving zijn opgenomen. De richtlijn regelt o.a. de omkering van de bewijslast voor wat betreft benadeling ten gevolge van de melding. Dit betekent bijvoorbeeld dat een klokkenluider in een ontslagprocedure kan volstaan met de stelling dat hij door zijn melding is benadeeld. De rechter neemt dit dan aan tenzij de werkgever erin slaagt aan te tonen dat er geen verband bestaat tussen het ontslag en de melding.

Ook wordt de huidige Wet Huis voor klokkenluiders dit jaar geëvalueerd. Dit zal leiden tot verbetering van de wet. Het Huis deed op basis van zijn ervaring ook voorstellen. Zo pleit het Huis ervoor dat er een fonds komt waaruit werknemers, die in het belang van de maatschappij de klok luiden, een financiële bijdrage kunnen krijgen. Daarbij kun je denken aan een bijdrage in juridische kosten indien je als melder toch benadeeld dreigt te worden. Deze kosten zijn vaak nauwelijks door een melder op te brengen. Ook andere kosten, zoals kosten voor psychosociale ondersteuning zouden uit dit fonds kunnen worden bekostigd. 

Het Huis is ook groot voorstander van de mogelijkheid om benadeling en (verdere) escalatie met de werkgever in de beginfase te voorkomen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door het inzetten van een bevriezingsmaatregel die partijen dwingt een pas op de plaats te maken. Zo kan het Huis inzetten op bemiddeling tussen partijen.

Voorbeelden uit de adviespraktijk

Een aantal werknemers die werkzaam zijn bij een zorginstelling heeft zich bij het Huis gemeld voor advies. De zorginstelling behaalde dusdanig mooie resultaten dat de melders vermoedden dat er structureel meer zorg werd gedeclareerd dan geleverd. Ook vermoedden zij dat een deel van het personeel niet over de juiste diploma’s beschikte. De afdeling Advies heeft hen bijgestaan in de meldingen bij onder meer de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd en het Openbaar Ministerie. Dit heeft uiteindelijk geleid tot sluiting van de zorginstelling en strafrechtelijke vervolging.

In een andere zaak heeft de afdeling Advies zich sterk gemaakt voor het starten van een bemiddelingstraject tussen de melder en de werkgever. De melder had terecht een misstand intern aangekaart. De misstand werd onderzocht en aangepakt. Maar de verstandhouding tussen de melder en de leiding verslechterde in de jaren er na. De melder voelde zich ernstig benadeeld vanwege zijn melding. Daarop verzocht hij het Huis om onderzoek te doen naar zijn bejegening. Al snel bleek dat beide partijen open stonden voor een bemiddelingstraject onder regie van het Huis. En zo werd het probleem naar tevredenheid van beide partijen opgelost. De werknemer kreeg eerherstel, een vergoeding en weer perspectief in zijn loopbaan.

Rol preventiemedewerkers

Bij het melden van een misstand komt heel wat kijken. Je moet goed weten welke stappen je als melder moet doen en wat je vooral niet moet doen.  Daarom is het van groot belang in een vroeg stadium deskundig advies in te winnen. Ook als preventiemedewerker kun je met vragen te maken krijgen over klokkenluiden. Om die  reden is het belangrijk deze Wet te kennen en ook op de hoogte te zijn van nieuwe ontwikkelingen. Door periodiek voorlichting te geven over dit onderwerp kun je er voor zorgen dat medewerkers, leidinggevenden en organisaties goed op de hoogte zijn van de meld mogelijkheden en de verplichtingen van de organisatie. Ook kun je altijd doorverwijzen naar het Huis voor Klokkenluiders.