Werkdruk leidt tot gekookte kikkers

Wat hebben kikkers, koken en werkdruk met elkaar te maken? Volgens cultuurfilosoof Henk Smeijsters slaat de maatschappij tegenwoordig door naar constante drukte en actie. Smeijsters schrijft: ‘Met de kloktijd heeft de mens zichzelf tot een machine gemaakt’. Hebben we werkdruk zelf in de hand gewerkt? Is dat zo en wat is dan de relatie met beestjes als kikkers?

In krantenkoppen verschijnen regelmatig berichten waarin te lezen is dat de maakindustrie in Nederland het moeilijk heeft en zonder goedkope achtervang in het buitenland het financieel niet redt. De arbeid in Nederland verandert van een industriële maatschappij naar een postindustriële op de dienstverlening gerichte samenleving. De werknemer krijgt met een andere belasting te maken. Van fysieke belasting bij de maakindustrie naar de dynamische, overprikkelde, emotioneel overbelaste werknemer. De moderne werknemer heeft over het algemeen hogere taakeisen. Nieuwe arbeid zorgt voor (een toename van) de blootstelling aan andere arbeidsrisico’s.

De Arbeidsomstandighedenwet

In 2007 werd de huidige Arbeidsomstandighedenwet van kracht. In deze wet werd naast de bekende aandacht voor veilig- en gezond werken een nieuw begrip ingevoerd, de psychosociale arbeidsbelasting (PSA). PSA is een verzamelnaam voor factoren die direct of indirect stress teweeg brengen in de arbeidssituatie. Denk hierbij aan seksuele intimidatie, agressie en geweld, discriminatie, werkdruk en pesten. De stress betekent hier een toestand die als negatief ervaren wordt en lichamelijke, psychische of sociale gevolgen heeft. Daar is veel over te schrijven maar in dit artikel gaat het over werkdruk.

Psychosociale arbeidsbelasting (PSA)

De arbeidsomstandighedenwetgeving kent een publiek en een privaat domein. Het publiek domein betreft de wetgeving die door de overheid is opgelegd en waarin normen en doelvoorschriften met grenswaarden zijn opgenomen. Wat regelt de arbeidsomstandighedenwetgeving rond PSA en werkdruk? Zoals bij wel meer arbeidsrisico’s: erg weinig, er is geen concreet voorschrift. De werkgever moet een beleid voeren dat gericht is op het voorkomen en indien dat niet mogelijk is beperken van psychosociale arbeidsbelasting. In het Arbeidsomstandighedenbesluit wordt aangegeven dat PSA opgenomen moet worden in de Risico Inventarisatie en -Evaluatie (RIE) en Plan van Aanpak (PVA). Ook moet de werkgever zorgen dat werknemers voorlichting en onderricht over PSA krijgen.

Het private domein betreft de afspraken die werkgevers en werknemers hebben gemaakt hoe de normen, doelvoorschriften met grenswaarden bereikt kunnen worden. Deze afspraken zijn opgenomen in de verschillende arbocatalogi. Als we alle arbocatalogi bekijken zien we dat ook daar de aanpak van werkdruk bijna nergens goed geborgd is.

Is werkdruk wel een probleem?

De wetgever is niet erg duidelijk over werkdruk. Terwijl onderzoek uitwijst dat een op de drie werknemers last heeft van werkdruk. Werkdruk is iets anders dan het druk hebben op je werk. Zolang je het als werknemer kunt bolwerken, hoeft het niet tot problemen te leiden. Veel mensen vinden het zelfs prettiger om het druk te hebben dan zich te vervelen. Op het moment dat de balans tussen de werkbelasting en de belastbaarheid van de werknemer verstoord raakt, spreek je van werkdruk. Werkdruk is dus een situatie waarbij er een disbalans is ontstaan tussen de eisen van het werk (inhoud en context) en de mogelijkheden om het werk goed uit te voeren. Werkdruk treedt dus op als je het werk niet binnen de gestelde tijd af kunt krijgen of niet meer aan de gestelde eisen kunt voldoen. Dat levert werknemers gezondheidsschade op, op korte termijn stress en op lange termijn burn out en verzuim.

Veel werknemers ervaren werkstress. 44% van de werknemers vindt dat ze te weinig invloed hebben op hun werk terwijl 38% vindt dat er hoge taakeisen aan hen wordt gesteld. 23% van de werknemers heeft te maken met ongewenst gedrag. 35% van de werknemers geeft werkdruk of werkstress als reden voor verzuim. (Bron: Factsheet week van de werkstress 2019; Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) 2018) Maar ook de veiligheid wordt nadelig beïnvloed door stress want de kans op het maken van een fout onder hoge stress verdubbelt. Wanneer gevaarlijke gebeurtenissen zich snel op elkaar voordoen ligt de kans op het maken van een fout zelfs op 1 op 4. Werkdruk is dus een bedreiging voor de gezondheid en veiligheid van werknemers.

Organisatie en individu

Werkdruk is een vreemd verschijnsel. Bij gelijkblijvend werkaanbod zit de ene werknemer goed in zijn vel, terwijl de andere richting burn-out gaat. Er spelen dus organisatie- en individuele factoren mee. De organisatie moet zorgen dat de werkinhoud (hoeveelheid werk, tempo, tijdsdruk, kwaliteitseisen, moeilijkheidsgraad, complexiteit, variatie en emotionele belasting) en de werkcontext (onduidelijkheid of veranderingen in taak, taakinterrupties, onduidelijkheid in rol, verantwoordelijkheden, verwachtingen, procedures, beleid, onzekerheid baan en/of op komst zijnde organisatieveranderingen, de organisatiecultuur en de stijl van leidinggeven) goed op elkaar afgestemd zijn.  Het Job – Demands-Resources model [JD-R] (Eva Demourati en Arnold Bakker, 2006) verondersteld dat hoge werkeisen stressreacties en ongezondheid tot gevolg hebben terwijl het beschikken over veel energiebronnen tot hogere motivatie en productiviteit leiden.

Een leidinggevende heeft de taak om deze organisatiefactoren zo op elkaar af te stemmen dat werknemers hun werk goed en zonder te hoge werkdruk kunnen uitvoeren. Dat is een complexe taak en niet altijd even goed mogelijk. Door werknemers een hogere autonomie te geven bij het uitvoeren van hun werk kunnen zij dit zelf afstemmen. Er zijn veel nieuwe productieconcepten waarbij de verantwoordelijkheid laag in de onderneming is gelegd. Dat heeft invloed op de rol van de leidinggevende die daarbij soms aan invloed inboet.

Maar de arbeidsmarkt is krap, zo krap dat er tekorten aan medewerkers op de werkvloer ontstaan. Een uitgestroomde medewerker is niet zomaar te vervangen door een nieuw ingestroomde want die begint eerst met inwerken en leren. En dat terwijl de werknemer die daar al is ook moet bijscholen. Is daar wel tijd voor? De economie draait op volle toeren en de productie moet op dezelfde volle toeren doorgaan. Ook een hoge autonomie bij het uitvoeren van de werkzaamheden kan het risico werkdruk niet helemaal wegnemen.

Het water wordt nog steeds warmer

Onder druk van de krappe arbeidsmarkt en groeiende economie ontstaan gewenningsprocessen die met ‘de gekookte kikker’ vergeleken kunnen worden. ‘De gekookte kikker’ is een biologisch experiment: een kikker in een kom met water zal daar niet uitspringen als de temperatuur langzaam verhoogd wordt. Het resultaat is, ondanks het feit dat hij eruit had gekund, een gekookte kikker. Gooi je de kikker echter in een kom met heet water, dan springt hij er wel uit. Een geleidelijke verhoging van de werkinhoud of context zorgt ervoor dat de werknemer een langzaam gewenningsproces ondergaat en uiteindelijk in de werkdruk ‘gekookt’ wordt. Werkdruk die doorkookt naar burn-out neemt toe. De oorzaak dat werknemers die emotioneel uitgeput raken is altijd werkgerelateerd. De preventiemedewerker, HRM en OR moeten dus zorgen voorgoed inzicht in de ‘kokende’ werkdruk. De noodzaak om die aan te pakken moet duidelijk worden.

Noodzaak om werkdruk aan te pakken

In 2017 kostte het verzuim door werkstress €2,8 miljard. In 2019 werden 11 miljoen dagen verzuimd als gevolg van werkstress. Dat zijn economische gegevens maar het gaat natuurlijk om de mens. De arbeidsmarkt en inhoud veranderen in snel tempo en veranderen kost veel energie. Energie die onder druk staat want de werknemer krijgt hogere taakeisen en is door de vele moderne informatiestromen dynamische maar wel overprikkeld. Er zijn vele uitdaging met even zoveel uitdagingen. Hebben we met de kloktijd onszelf tot een machine gemaakt?

Werkdruk is belangrijke oorzaak voor beroepsziekte en de verwachting is dat de uitval door werkdruk en de daaraan verbonden psychische klachten meer en meer zal toenemen. De erkenning van werkdruk als arbeidsrisico neemt toe in de juridische en maatschappelijke context. De juridische wereld laat meerdere schadevergoedingen van psychisch letsel door werkgevers zien. In de maatschappelijke context is er meer uitval van werknemers door psychisch letsel wat verlies van arbeidskrachten betekent en de daaruit voortvloeiende kosten. De schattingen van de kosten liggen tussen 7,5 miljard en 50 miljard, deels afhankelijk is van de definitie, maar het is een duidelijk signaal is dat werkdruk aangepakt moet worden.

Samen verantwoordelijk

Om de werkdruk te beheersen zijn persoonlijke regelmogelijkheden voor de werknemer belangrijk. De werknemer heeft daarbij ook een eigen verantwoordelijkheid: hij moet voldoende gebruik maken van de beschikbare regelmogelijkheden zoals (tijds-) autonomie, steun van leidinggevende en collega’s, inspraakbevoegdheid en participatie in besluitvorming.

Werkdruk is dus niet zomaar opgelost want er zijn vele oorzaken die zich op verschillende terreinen afspelen. Een gemis aan een duidelijke grenswaarde ondersteunt de complexiteit van de werkdruk. In de aanloop naar het ontstaan van de huidige Arbeidsomstandighedenwet is door de commissie Signalering arbeidsomstandigheden van de Gezondheidsraad onderzoek gedaan naar een grenswaarde voor werkdruk. Deze grenswaarde kan functioneren als een verkeerslicht dat op rood gaat bij een overschrijding van de werkdrukgrens. Helaas bleek het niet mogelijk om een concrete gezondheidskundige of veiligheidskundige grenswaarde voor werkdruk te bepalen.

De doorgekookte kikker, wat moet de OR daarmee?

Waarom is het nu de tijd om werkdruk op de OR-agenda te zetten? Werkdruk is bij het werken altijd een belangrijk onderwerp. Zeker nu want het aanbod op de arbeidsmarkt is laag en daalt terwijl er steeds hogere eisen aan de werknemers worden gesteld. Nieuwe aanwas op de werkvloer betekent vaak meer werkdruk omdat het inwerk- en leerproces tijd kost en aandacht vraagt van ervaren medewerkers. Ook automatisering en robotisering leveren werkdruk. Mensen blijven nodig en de interactie tussen mens en machine vraagt veel aandacht.

Aan het werk met werkdruk

De preventiemedewerker heeft samen met de OR een signalerende rol. Preventie plegen op gesignaleerde te hoge werkdruk hoort bij zijn of haar taak. De OR mag zijn achterban niet laten koken en moet aan de gang. Hoe?

• Preventiemedewerker, HRM-er en OR moeten met elkaar in overleg. Bespreek werkdruk met de arbo-deskundigen in de eigen organisatie en de professionals daarbuiten. Zorg dat het onderwerp op de agenda staat.
• PSA heeft geen grenswaarde maar moet regelmatig besproken worden met de bestuurder, de zogenaamde agendabepaling. Het artikel 24 (van de WOR) overleg is daar een goede gelegenheid voor. De OR kan de preventiemedewerker en de HRM-er als interne deskundigen in de overlegvergadering uitnodigen.
• De werkgever is nog steeds verplicht om periodiek een onderzoek te doen naar de arbeid gerelateerde gezondheidsrisico’s [artikel 18 van de Arbeidsomstandighedenwet] In dit onderzoek kunnen vragenlijsten worden gebruikt die werkdruk of burn-out risico’s meten.
• Bespreken is niet genoeg, dus vraag de bestuurder naar zijn of haar kennis van de werkdruk in eigen organisatie. Is die er niet, laat de werkdruk onderzoeken. De preventiemedewerker, de HRM-er en de OR kunnen met elkaar een goed onderzoek voorbereiden.
• Er spelen steeds meer oorzaken waarom de werkdruk toeneemt naast meer werkaanbod. Het digitaliseren van werkprocessen is er zo een. Wil de bestuurder niet, neem initiatief! Bekijk de Arbocatalogus voor de eigen branche en wat daarin opgenomen is over werkdruk.
• De OR heeft een kans buiten de lijnverantwoordelijkheid om: Formuleer een initiatief (artikel 23 van de Wet op de Ondernemingsraden) over de aanpak van werkdruk. Denk hierbij aan het meten van de werkdruk, kijken naar de verschillende oorzaken zoals werkinhoud en context.

Neem je verantwoordelijkheid voor werkdruk en PSA, laat je medewerkers niet koken!