Wij mensen hebben een klok in ons hoofd. Geen Friese staartklok of zo’n moderne digitale, maar een biologische klok. Wie nog denkt dat het leven alleen maar bestaat uit vrije keuzes moet deze klok toch eens nader bestuderen. Want wij functioneren in feite onder een strikt 24-uurs regime, waarbij wisselingen in slapen en waken, alertheid, stemming, honger, dorst en alle andere denkbare fysieke en mentale processen ons doen en laten bepalen. De biologische klok bepaalt, als de dirigent van ons lichaam, dat we dagactieve dieren zijn.
Chronische jetlag
Dit 24-uursritme waaraan wij elk etmaal onderworpen zijn is niet erg flexibel, hoewel het zich wel enigszins laat beïnvloeden. Door daglicht bijvoorbeeld: in de zomer slapen we gemiddeld korter dan in de winter. ‘Plotselinge’ veranderingen in daglicht worden minder gewaardeerd. Dat merken we als we intercontinentaal vliegen. Onze klok staat nog op de slaapstand, terwijl we al in Tokio zijn waar het leven in volle gang is. En dat botst. We noemen dat ‘jetlag’. Het goede nieuws is dat je na een aantal dagen gewend bent. Als je lang genoeg in Tokio blijft, kom je daar in het ritme. Maar wat als de verstoring van je ritme chronisch is?
24-uurseconomie sinds 1880
Rond 1880 vond Edison de gloeilamp en de electriciteitscentrale uit. Dit nieuws bleef indertijd ook in het bedrijfsleven niet onopgemerkt. Want nu hadden fabrieken een betrouwbare, continue bron van energie en licht om dag en nacht te te kunnen zien wat men deed. De 24-uurseconomie deed zijn intrede, waarbij machines niet meer stilstonden en arbeiders meegingen in deze nieuwe tijd. Alleen: machines zijn in staat dag en nacht te draaien, mensen niet. De pijn werd verzacht door het etmaal op te delen in verschillende tijdsblokken, waarin de ene arbeidersploeg na een aantal uur de andere afwisselde. Dat leek de oplossing te zijn, maar dat was het niet echt.
Want wat gebeurt er nu? Het kan voorkomen dat in een week tijd een ploegendienstmedewerker zowel in de ochtend, de avond en ’s nachts werk verricht. En dat betekent dat de ene dag de wekker om 06:00 uur gaat om op te staan, terwijl een paar dagen later rond die tijd huiswaarts wordt gekeerd om te gaan slapen. En dat de week daarna weer, en de week daarna... Het lichaam heeft in dit regime geen tijd om te wennen aan een nieuw ritme en raakt chronisch verstoord. En dat blijft niet zonder gevolgen.
Verhoogde gezondheidsrisico's
Ploegendienstmedewerkers hebben een verhoogd risico op slaapstoornissen, overgewicht, hoge bloedruk, hart- en vaatziekten, verhoogd cholesterol, maagdarmklachten, diabetes type 2 en verschillende vormen van kanker. Er is in de wetenschap groeiende overeenstemming dat deze klachten en aandoeningen veroorzaakt worden door onregelmatig werk en de daarmee gepaard gaande onregelmatige leefpatronen. Dat is een ernstige zaak, zeker gezien het feit dat in Nederland meer dan een miljoen mensen regelmatig in de nacht werken.
Wat doen we om deze mensen te beschermen? Eerlijk gezegd niet zoveel. En wat we doen heeft niet zoveel effect. Werk- en rusttijden zijn vastgelegd in de Arbeidstijdenwet, die er is om ‘medewerkers bescherming te bieden op het vlak van gezondheid en veiligheid’. Maar het is een hardnekkig misverstand dat we de gezondheidsproblematiek kunnen ondervangen door regulering van werk- en rusttijden. Want of een ploegendienstrooster nu voorwaarts of achterwaarts, snel of langzaam roteert: het voorkomt in geen geval dat mensen nog steeds onregelmatige werktijden hebben.
Rust, Reinheid & Regelmaat
Kunnen we de chronische verstoring van de natuurlijke en sociale ritmen van ploegendienstmedewerkers dan wegnemen? Alleen door ploegendienstarbeid af te schaffen. Dat betekent om vijf uur ’s middags een briefje op de deur van de eerste hulp. Of u morgenochtend om negen uur wilt terugkomen. Dat gaat ‘m dus niet worden. Maar wat dan wel? Er zijn een paar tips en tricks die de verstoring kunnen verminderen volgens de aloude alliteratie Rust, Reinheid en Regelmaat.
De werktijden zijn al onregelmatig, zorg er dan voor dat de rest van het leven zoveel mogelijk regelmaat kent. Voorbeeld: een ploegendienstmedewerker werkt vijf dagen achtereen in avonddienst die duurt tot middernacht. Daarna een uur naar huis rijden, nog even op de bank voor de herhaling van het Journaal , biertje en wat nootjes erbij, om twee uur naar bed en om half drie slapen. Om zeven uur gaat de wekker, want anders ziet-ie de kinderen de hele week niet. Dat is dan vierenhalf uur slaap, terwijl acht uur nodig is om volledig te herstellen van de afgelopen actieve werkperiode. Aan het eind van de week slaat de vermoeidheid toe, op het werk gaat het allemaal niet zo vlot meer. Maar dan is het weekend. Uitslapen. Tot elf uur, heerlijk. Maar maandagochtend gaat om vijf uur de wekker: ochtenddienst. Van de een op andere dag moet het hele biologische systeem zes (!) uur terugschuiven. Over verstoring gesproken.
Dutjes
In zo’n geval is het verstandig om een paar keer een dutje te doen. In plaats van het opsparen van slaapgebrek tot het weekend, is het beter om tekort aan slaap in te lossen met korte slaapjes in hetzelfde etmaal. Dat kunnen powernaps zijn (van 15 minuten) of een wat langere dut (90 minuten).
Gezonde kantine
Ander voorbeeld: onregelmatige werktijden leiden tot een onregelmatig eetpatroon. Vooral ’s nachts, wanneer op de werkplek de kantine gesloten is. Onder invloed van de biologische klok ontbreken echte hongerprikkels zoals die overdag onze maaltijdenstructuur bepalen. Naast het geijkte broodtrommeltje wordt er meer gesnoept en gesnackt in de nachtdienst. Terwijl het lichaam juist dan behoefte heeft aan gezonde voeding en structuur. Goede adviezen over voeding tijdens onregelmatige werktijden, aangevuld met een gevarieerd aanbod van voeding tijdens de nacht kan al een wereld van verschil uitmaken voor ploegendienstmedewerkers en hun gezondheid.
