Prestatieverhogende middelen op het werk: pak de oorzaak aan
Het gebruik van prestatieverhogende middelen komt ook voor op de werkvloer. Met alle risico's van dien voor zowel betrokkenen als voor collega's. Het is belangrijk om inzicht te krijgen in de redenen waarom werknemers voor dergelijke middelen kiezen en deze oorzaken aan te pakken.
Met prestatieverhogende middelen wordt doorgaans verwezen naar het oneigenlijk gebruik van geneesmiddelen die cognitieve (en motorische) prestaties verbeteren. Het gaat om middelen die voorgeschreven worden om bepaalde aandoeningen te behandelen maar gebruikt worden door gezonde personen. Voorbeelden zijn modafinil dat voorgeschreven wordt voor narcolepsie, en methylfenidaat voor ADHD (zie tabel voor een overzicht).
Gezonde werknemers komen aan deze geneesmiddelen via een arts, of via een patiënt aan wie de middelen voorgeschreven waren, of door ze online aan te kopen. Het feit dat het om 'geneesmiddelen' en niet om illegale drugs gaat, versterkt de perceptie dat de middelen niet schadelijk zijn. Bovendien zijn de geneesmiddelen vrij makkelijk beschikbaar via al dan niet legale kanalen zoals (online) apotheken. In sommige gevallen start het gebruik ook op voorschrift, onder medisch toezicht, in kleine dosering, maar gaan mensen daarna op eigen houtje verder met de medicatie. In dat geval zoeken personen ook vaker hun toevlucht tot hogere dosissen om eenzelfde of sterker effect te krijgen.
Overzicht van de voornaamste prestatieverhogende middelen en hun effecten
| Omschrijving | Effect gezonde mensen | Bijwerkingen | |
| Psycho-stimu-lerende middelen |
Methylfenidaat (MPH) is een amfetamine- |
De inname van het middel door gezonde personen kan gedurende enkele uren leiden tot een verhoogde concentratie. | Afhankelijk van de frequentie van toediening variëren de bijwerkingen van milde symptomen zoals hoofdpijn, nervositeit, slapeloosheid en kortademigheid, tot ernstige stoornissen zoals hartritmestoornissen, stemmingswisselingen, persoonlijkheids- veranderingen of psychotische toestanden. |
|
Modafinil wordt vooral gebruikt voor de behandeling van narcolepsie (overmatige slaperigheid). Modafinil wordt door gezonde personen gebruikt om langer wakker te blijven en langer te werken. |
Op korte termijn leidt het middel tot een verminderde vermoeidheid en een verhoogde waakzaamheid. Effecten op aandacht en geheugen konden tot nu toe niet worden aangetoond. | Bekende bijwerkingen zijn hart-kloppingen, stoornissen van de leverfunctie, epileptische aanvallen en verhoogde angstgevoelens. De gevolgen op lange termijn zijn niet onderzocht. | |
|
Anti- |
Dit zijn geneesmiddelen die worden voorgeschreven voor de behandeling van de ziekte van Alzheimer. Gezonde mensen nemen deze medicijnen met het doel hun geheugen te vergroten. | Studies leveren inconsistente bevindingen op over de effecten op het geheugen. In sommige gevallen werd zelfs een verslechtering van de geheugenprestaties en de reactietijd vastgesteld. | Duizeligheid, slapeloosheid, verlies van eetlust en agressief gedrag kunnen optreden. In ernstige gevallen kunnen deze geneesmiddelen leiden tot een vertraagde hartslag, maagzweer of leverdisfunctie. |
| Anti- depressiva |
Antidepressiva worden gebruikt voor de behandeling van depressie, angststoornissen, paniekstoornissen, e.d. Gezonde mensen nemen antidepressiva om hun emotionele gemoedstoestand en hun sociaal functioneren te verbeteren (angst, onzekerheid, verlegenheid). | Positieve effecten op de emotionele gemoedstoestand of het sociaal functioneren zijn nog niet bewezen. Tot nu toe zijn enkel beperkte effecten op alertheid, aandacht, reactietijd en geheugenprestaties geïdentificeerd. | De inname wordt geassocieerd met bijvoorbeeld misselijkheid, droge mond, verlies van eetlust, nervositeit, tremoren of verminderde concentratie. |
| Bèta- blokkers |
Dit zijn geneesmiddelen die de afgifte van de stresshormonen epinephrine en norepinephrine tegengaan. Ze worden gebruikt voor de behandeling van hypertensie, hartritmestoornissen en coronaire hartziekten. Gezonde mensen nemen de middelen om minder nerveus te zijn in stressvolle omstandigheden (presentaties, examens, enz.). |
Bètablokkers verminderen de symptomen van angst, zoals hartkloppingen of tremoren, zelfs in kleine doses. | De inname kan leiden tot moeheid, depressie, duizeligheid, stoornissen van de bloedsomloop, astma-aanvallen en erectiestoornissen. |
Gebruik op de werkvloer?
Het is niet makkelijk om te weten te komen hoe wijdverbreid prestatieverhogende middelen gebruikt worden in de context van het werk. Het is zeker zo dat sommige werknemers dergelijke middelen legaal voorgeschreven krijgen om beter om te gaan met hun werk of de gevolgen ervan. Zo zijn gevallen bekend van musici aan wie bètablokkers worden voorgeschreven om zo met stress om te gaan die gepaard gaat met loodzware audities of solo-optredens.
Het oneigenlijk gebruik van dergelijke middelen is moeilijk in te schatten, maar cijfers uit een Duitse studie geven aan dat ongeveer zes procent van de werknemers in de afgelopen twaalf maanden een dergelijk middel heeft genomen. Het cijfer is gebaseerd op bevragingen en daarom is er de veronderstelling dat het in werkelijkheid om een hoger percentage gaat (sociaal wenselijke antwoorden). Bovendien wijzen de cijfers op een stijgende trend. Deze stijgende trend lijkt te wijten aan een bredere beschikbaarheid (internetapotheken) maar ook aan een grotere maatschappelijke aanvaarding.
Bijna de helft verkrijgt het middel via een arts door het voorwenden van een medische noodzaak of de arts geeft het voorschrift ook zonder medische reden. De redenen die de bevraagden aanhaalden om prestatieverhogende middelen te nemen zijn o.m.:
- "Ik ervaar het werk als minder zwaar als ik dergelijke middelen inneem";
- "Ik neem de middelen enkel in sommige situaties bv. belangrijke zakelijke gesprekken, presentaties, examens";
- "Door het nemen van deze middelen hou ik nog genoeg energie over voor mijn privéleven";
- "Ik heb dit nodig want ik sta voortdurend in contact met klanten/patiënten";
- "Het helpt mij om met minder slaap te blijven functioneren".
Waar komt het voor?
Over het algemeen kan men stellen dat het gebruik van prestatieverhogende middelen vooral voorkomt op werkplekken waar:
kleine fouten grote gevolgen hebben;
- er frequente contacten zijn met klanten of patiënten;
- er een grote noodzaak is om je gevoelens te beheersen;
- de persoon constant werkt op de grens van zijn eigen kunnen;
- er een voortdurende en langdurende prestatie- en concurrentiedruk heerst;
- er lange werkuren worden gemaakt;
- werk en privéleven moeilijk samengaan.
Zo wordt er aangenomen dat het gebruik van prestatieverhogende middelen meer voorkomt bij banen in het leger, medici, chauffeurs die lange afstanden rijden, ploegenarbeiders, werknemers die onder hoge druk werken zoals beurshandelaren... Het blijft echter moeilijk om dit te bevestigen met cijfers en studies.
Wat zijn de risico's?
De effecten en de werkingsduur van deze middelen zijn afhankelijk van de dosering en de periode van inname. Na verloop van tijd neemt de individuele tolerantie voor de middelen toe waardoor werknemers steeds grotere hoeveelheden moeten innemen. Door de hogere doseringen neemt ook de kans op negatieve bijwerkingen en verslaving toe.
De geneesmiddelen kunnen een (kortdurend) positief effect hebben op cognitieve taken maar dit kan leiden tot negatieve effecten op andere vlakken zoals motivatie of sociale omgang. Bovendien kan een overmatig vertrouwen in eigen kunnen problemen opleveren bij het nemen van beslissingen in kritieke situaties of bij het samenwerken in teams.
De aanname dat de prestaties kunnen worden verbeterd omdat individuele werknemers stimulerende middelen gebruiken, kan leiden tot een cultuur waarin verwacht wordt dat werknemers langere werktijden maken, meer werk op zich nemen, in een sneller tempo werken, enz. Hierdoor komt de organisatie in een neerwaartse spiraal met als gevolg dat werknemers vaker uitvallen (psychosociale problemen) en dat er economische schade geleden wordt (imagoverlies, verminderde productiviteit).
Wat kun je doen?
Bij de aanpak van de risico's van prestatieverhogende middelen op de werkplek is het vooral van belang om de problematiek niet te herleiden tot een individueel probleem. Maar al te vaak wordt er vanuit gegaan dat dergelijk gebruik buiten de werktijd plaatsvindt en te maken heeft met individuele dan wel arbeidsomstandigheden. Preventie wordt gedaan door het begeleiden van individuen en het ondersteunen van 'gebruikers' die hulp zoeken. In een dergelijke aanpak worden werkgerelateerde oorzaken genegeerd terwijl prestatieverhogende middelen wel degelijk gebruikt worden om beter om te gaan met het werk.
Het alleen aanpassen van (tucht)procedures die organisaties hanteren voor alcohol en drugs, kan niet zomaar doorgetrokken worden naar prestatieverhogende middelen. Voor een goede preventieve aanpak is het belangrijk om in te grijpen in het hele plaatje van de arbeidsomstandigheden. Aspecten zoals een evenwichtige taakbelasting, een gezonde tijdsdruk, duidelijke en realistische doelstellingen en een goede begeleiding zijn nodig om de oorzaken van het gebruik van prestatieverhogende middelen aan te pakken. Verder is het ook nodig om ervoor te zorgen dat er geen cultuur ontstaat waarin het gebruik van dergelijke middelen als normaal wordt beschouwd.
Bronnen:
IGA - Hirndoping am Arbeitsplatz, Einflussfaktoren und Präventionsmöglichkeiten für Unternehmen
EU-OSHA - De toekomst van werken: prestatiebevorderende middelen
EU-OSHA - Managing performance-enhancing drugs in the workplace: an occupational safety and health perspective
Dit artikel is met toestemming overgenomen van Prevent.be.
