Obesitas als onderliggende oorzaak van andere klachten

Wat is de rol van de werkgever of de bedrijfsarts als er sprake is van obesitas? Voor gezond en veilig werken is er meer nodig dan alleen goede arbeidsomstandigheden en een veilige werkplek. 

Zonder de inzetbaarheid van werknemers kom je niet verder. Veel bedrijven werken met leefstijlprogramma’s, want een gezonde leefstijl verkleint de kans op uitval. Een gezonde leefstijl draagt aanzienlijk bij aan het voorkomen van overgewicht, maar de programma’s zijn vaak niet de enige oplossing voor mensen die al overgewicht of obesitas hebben. Werk & Veiligheid sprak voor dit achtergrondartikel met internist en hoogleraar obesitas en stresshormonen Liesbeth van Rossum.

Ruim de helft van de volwassen Nederlanders heeft overgewicht en 14 procent heeft obesitas. Overgewicht vergroot de kans op ziekten, waaronder hart- en vaatziekten, depressie en dertien vormen van kanker. Een ander bekend voorbeeld is een ernstiger beloop van een infecties. De afgelopen anderhalf jaar hoor en lees je dat mensen met obesitas na een coronabesmetting een grotere kans hebben op een ernstiger ziekteverloop met IC-opname als gevolg.

Invloed lockdown op beweging

De coronapandemie zorgde door de bijkomende lockdowns en maatregelen dat sommige mensen minder gingen bewegen en sporten. Het thuiswerken en de sluiting van sportscholen bevorderden bij velen niet een gezonde leefstijl. Mensen die op hun fiets naar het werk gaan of met collega’s een lunchwandeling maken, missen in een lockdown hun dagelijkse beweging. Normaal merk je die beweegmomenten nauwelijks op, maar als ze wegvallen merk je het op termijn wel. Een ongezonde leefstijl is niet de enige oorzaak van obesitas. Dat is een misvatting. Er zijn veel biologische en maatschappelijke oorzaken van overgewicht.

Overgewicht en obesitas

Van overgewicht is sprake als de Body Mass Index (BMI) van een persoon 25 kg/m2 of hoger is. Een BMI van 30 of hoger duidt op obesitas. De BMI is de verhouding tussen lichaamslengte en lichaamsgewicht. Deze bereken je door het lichaamsgewicht in kilogram te delen door het kwadraat van de lengte in meter. Iemand met een lengte van 1,85 meter en een gewicht van 82 kilogram heeft een BMI van 23,96 (82 / 1,852). De BMI is een graadmeter, maar alleen artsen stellen vast of iemand overgewicht of obesitas heeft. De buikomvang is belangrijker dan het gewicht. Het is mogelijk dat iemand met een laag BMI relatief een grotere buikomvang heeft.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de Gezondheidsraad hebben obesitas erkent als ziekte. “Vet is een orgaan dat ziek kan worden,” legt Liesbeth van Rossum uit. “Bij mensen met te veel vet ontstaat een laaggradige chronische ontsteking in het vet. Door onder andere het ontstoken vet ontstaan er meer laaggradige ontstekingen in het lichaam die obesitas gerelateerde klachten veroorzaken.” Ernstige verloop van ziekten, gewrichtsklachten en diverse vormen van kanker, waaronder borst- en darmkanker, zijn voor een aanzienlijk deel obesitas gerelateerd.

Rol van de bedrijfsarts

Patiënten die met obesitas gerelateerde klachten bij de huisarts, bedrijfsarts of specialist komen, willen dat de problemen die zij ervaren verholpen worden. Niet iedere arts bespreekt het overgewicht. In sommige gevallen is het niet precies vast te stellen dat overgewicht de oorzaak van de klachten is, maar het bespreken ervan is sowieso wel zinnig om te doen. Overgewicht is echter een gevoelig onderwerp om te bespreken. Van Rossum: “Voor bedrijfsartsen is het belangrijk om bij bepaalde klachten overgewicht te benoemen als mogelijke oorzaak, zonder daarbij iemand zelf de schuld van het overgewicht aan te praten. Maak het op een niet-veroordelende  bespreekbaar door toestemming aan de patiënt te vragen om het over het gewicht te hebben en bespreek ook de behandelopties volgens de richtlijn of verwijs door naar de huisarts.” Medio 2022 is er van deze richtlijn een herziening met nog meer nieuwe behandelopties gereed.

Welke rol speelt de werkgever of bedrijfsarts bij de aanpak van overgewicht bij het personeel? Dat is een vraag die bij meerdere werkgevers speelt. Werknemers met overgewicht of obesitas kunnen niet verplicht worden om naar een specialist te gaan. Sommige bedrijven maken gebruik van leefstijlprogramma’s of faciliteren sport en beweging tijdens of na werktijd om een gezonde leefstijl te stimuleren. De werkgever mag iemand niet verplichten om aan een leefstijlprogramma deel te nemen.

Beweging stimuleren

Met leefstijlprogramma’s stimuleer je sporten en beweging, waardoor gewichtstoename deels kan worden voorkomen. Verleiden om gezond te eten en om fit te blijven is goed voor iedereen. De landelijke campagne ‘Fit op jouw manier’ van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (www.fitopjouwmanier.nl) bevat tal van laagdrempelige leefstijltips. Bijvoorbeeld tandenpoetsen op een been als kracht- en balansoefening, de auto wat verder weg parkeren of een bushalte eerder uitstappen en het laatste stuk lopen. Deze helpen om aan de voldoende hoeveelheid dagelijkse beweging te komen. “Voor mensen met obesitas is er vaak meer nodig dan bij iemand zonder overgewicht doordat het lichaam afvallen van nature tegenwerkt,” zegt Van Rossum. “Bij hen kan gezond eten in combinatie met nog meer beweging (200 minuten per week) wel ook voor gewichtsafname zorgen. We zien ook wel dat veel mensen met obesitas zich schamen om te sporten met bijvoorbeeld collega’s en daar moet ook rekening mee worden gehouden, door bijvoorbeeld groepsprogramma’s specifiek voor mensen met obesitas.”

Tips voor preventiemedewerker

Gebruik als preventiemedewerker de tips uit het portal ‘Fit op jouw manier’ als basis voor beleid. Kijk welke laagdrempelige leefstijltips in jouw organisatie toepasbaar zijn, zoals niet of nauwelijks de lift gebruiken of een lunchwandeling vast onderdeel van de pauze te maken. Op het gebied van eten en drinken is het advies om voldoende te drinken (water, koffie en thee zonder suiker) en om te kiezen voor verschillende soorten groente, fruit en volkoren producten. Door gezond en gevarieerd te eten en drinken, ondersteun je de weerstand. Je lijf krijgt alle voedingsstoffen binnen die het nodig heeft. Kijk bij het Voedingscentrum hoe je het kantineaanbod gezonder en duurzamer maakt en hoe je dat vervolgens aantrekkelijk presenteert.

Gecombineerde Leefstijlinterventie

Voor mensen met de diagnose obesitas of overgewicht met complicaties zit sinds 2019 de Gecombineerde Leefstijlinterventie (GLI) in het basispakket van de zorgverzekering. De doelstelling is om overgewicht te verminderen en de kwaliteit van leven te verbeteren. Deelnemers van de GLI krijgen advies over gezonde voeding en begeleiding van een leefstijlcoach bij het aanleren van gezonde eetgewoontes. Op het gebied van sport en beweging gaan de deelnemers bewegen conform de richtlijn Gezond Bewegen en krijgen zij advies hoe dit in het dagelijkse bestaan is in te passen. Met de GLI realiseren deelnemers de gedragsverandering die nodig is om een gezonde leefstijl aan te leren en te behouden.

De GLI bestaat uit een behandelfase en een onderhoudsfase van elk twaalf maanden. Het daadwerkelijke bewegen realiseert de deelnemer in de eigen omgeving en maakt geen actief onderdeel uit van de interventie. De GLI en de bijbehorende vergoeding uit het basispakket raken steeds meer bekend bij huis- en bedrijfsartsen. “De laatste maanden stijgt het aantal doorverwijzingen sterk,” vertelt Van Rossum opgelucht. “Ook het televisieprogramma Kassa volgde kijkers van hun programma die deelnamen aan een Gecombineerde Leefstijlinterventie en stelde zo een voorbeeld voor velen die anders op een simpel dieet waren gegaan. En ‘op dieet gaan’ is niet een effectieve manier om langdurig tot gewichtsreductie te komen. Indien een GLI onvoldoende effect heeft kan volgens de richtlijn obesitas, gewichtsverlagende medicatie voorgeschreven worden of bij ernstige obesitas kan een maagoperatie overwogen worden. Bij het werken aan een gezonde leefstijl is er ook naast voeding en bewegen ook aandacht voor eventueel slaaptekort, stress, medicijngebruik en sociale factoren die het effect van een leefstijlinterventie mogelijk belemmeren.”

Gewichtstoename door medicatie

Medicijngebruik is ook één van de mogelijke oorzaken van obesitas. Veel medicijnen hebben een dikmakende werking, zoals bepaalde hoge bloeddrukmiddelen, insuline en corticosteroïden, ofwel synthetische varianten van het stresshormoon cortisol. Die zitten in bijvoorbeeld bepaalde injecties voor gewrichtsklachten en prednison tabletten, maar ook in crèmes tegen huidziektes, pillen tegen darmziekten en pufjes tegen astma. Er zijn aanwijzingen dat bij langdurig gebruik in hoge doseringen die lokaal toegediende corticosteroïden ook kunnen bijdragen aan gewichtstoename. Als bij patiënten het gewicht toe blijft nemen ondanks een gezonde leefstijl, kan het goed zijn dat dergelijke bijdragende factoren een rol spelen.

Een andere oorzaak van gewichtstoename is het stresshormoon cortisol. Dit hormoon wordt in extra hoeveelheden aangemaakt door mentale of fysieke stress, zoals bijvoorbeeld chronische pijn, ploegendiensten of hoge werkdruk. Het hormoon zorgt voor meer buikvet aan en activeert het hongergevoel in specifiek hoogcalorische voeding, de zogenaamde snacktrek. Hoe voorkom je als werkgever dat de werkplek een oorzaak is van overgewicht? Houd onder andere rekening met de gezondheidseffecten van ploegendiensten en langdurig te hoge werkdruk en zorg voor een werkomgeving die gezond leven stimuleert, zoals een gezond voedselaanbod en het nemen van de trap in plaats van de lift.

Toekomst: bewegen stimuleren en suikertaks

Ook in het coalitieakkoord van het nieuwe kabinet is er aandacht voor een gezonde leefstijl. Van Rossum: “Daarin staat een belasting op suikerhoudende dranken, de zogenoemde suikertaks. In landen waar gesuikerde frisdranken duurder zijn gemaakt, is de consumptie van die dranken afgenomen. De relatie tussen minder gebruik van suikerhoudende dranken en obesitas is nog niet bekend, maar een lagere suikerinname is sowieso goed. Overigens is dit maar een van de kleine puzzelstukjes van een veel grotere puzzel”.

Leefstijlprogramma’s leiden niet bij iedereen direct tot afname in gewicht, maar ook bij gelijkblijvend gewicht kan ermee duidelijke gezondheidswinst geboekt worden, zowel op mentaal als fysiek vlak. Een gezonde leefstijl en gewichtsafname is ook geassocieerd met een afname van het stresshormoon cortisol en het verlagen van het risico op ruim 200 obesitas gerelateerde aandoeningen. 

Prof. dr. Liesbeth van Rossum werkt als internist-endocrinoloog in het Erasmus MC in Rotterdam en is Europees leider op het gebied van Obesitas (bij de European Society of Endocrinology) en voorzitter van het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON). Het PON werkt aan een optimale aanpak van overgewicht en obesitas en geeft adviezen over onder andere het zorg- en overheidsbeleid op dit gebied. Ook is zij mede auteur van de  prijswinnende internationale bestseller “VET belangrijk, feiten en fabels over voeding, vetverbranding en verborgen dikmakers”